У мяне не было ілюзій, што праз трое ці дзесяць дзён мяне адпусцяць. Усё-такі эканоміка і буйны бізнэс – гэта мая тэма, і я бачыла, як праходзяць падобныя справы па іншых кампаніях. Шмат бізнэсаў у Беларусі бывалі ў сітуацыі, калі затрымліваецца вялікая група супрацоўнікаў, а потым у залежнасці ад таго, як выстройваюцца дамоўленасці з уласнікамі, па-рознаму развіваюцца падзеі. А ў нас быў яшчэ і палітычны складнік. Так што я адразу настройвалася, што гэта на месяцы.
Па маім досведу, на вызваленне шэраговых супрацоўнікаў сыходзіла да паўгода, а каб выцягнуць топаў – да года.
Нягледзячы на спецыфічны журналісцкі досвед, у мяне не было вялікіх уяўленняў, як будзе выглядаць жыццё ў зняволенні. Людзі не надта любяць пра такое расказваць, і ўсе, з кім я пра гэта размаўляла ў мінулым, былі такія мужыкі, якія не стануць расказваць, як яны пакутвалі ад мыцця раз на тыдзень.
Але мяне заўжды здзіўляла, калі людзі, што ўжо мелі вопыт адсідкі, казалі, што жанчынам там не месца. І пакуль я сама не села, мне здавалася, што гэта пэўны сэксізм.
Ну, як старэйшы мужчына звяртаецца да дзяўчыны і вызначае, дзе ёй месца, а дзе – не. Але цяпер я не магу з імі не пагадзіцца. Жанчынам, проста ў сілу фізіялогіі, сядзець складаней. Абмежаванні ў рухах, гігіенічныя абмежаванні – мужчыны, мабыць, троху прасцей гэта перажываюць.
Асабліва жахліва было, канечне, на Акрэсціна. Пра гэта ўсе кажуць – сядзіш без сну, бо дужа халодна, без магчымасці легчы, бо нары ледзяныя, без магчымасці нават рукі вымыць нармальна, бо і вада ледзяная. Я была і без ежы, бо немагчыма есці тое, што там даюць, а перадачы не прымалі.
Потым у СІЗА адразу заўважна лягчэй – там адразу даюць памыцца і прымаюць перадачы. Я вельмі ўдзячная тым, хто пра гэта паклапаціўся тады – у нас былі і вопратка, і ежа, і ўсё астатняе. Ну, і калі я зайшла ў камеру і ўбачыла знаёмых, дужа парадавалася. Я нават не паспела падумаць, што кантынгент можа быць вельмі не вельмі…
Усе ж расказваюць, што там большасць палітычных, але на самой справе большасці ніколі не было – была палова ці, можа, троху менш. Былі і маргіналы, а алказалежныя. Але калі ты бачыш у камеры сваіх людзей, гэта вельмі спрашчае ўліванне ва ўвесь працэс. Гэта дапамагае разабрацца з усімі правіламі ўнутранага распарадку, каб не атрымліваць прэтэнзій і не ісці ў карцэр.
Там жа фізічна дужа цяжка – гэта халоднае вільготнае памяшканне. Мы там бывалі кароткатэрмінова, калі ў камеры праходзіў вобшук. Ну, каб не стаяць гэтыя дваццаць хвілін на прадоле, нас туды заводзілі.
У СІЗА мне было цяжка эмацыйна – у мяне тады цяжка хварэлі родныя, бацька памёр праз месяц пасля таго, як я села. Так што я ўвесь час там дзёргалася пра побытавае і хатняе, і бездапаможнасць вельмі прыгнятала. Я ведала, што патрэбна сваім, але нічога не магла зрабіць. Ну, лісты пісала…
На шчасце, хоць ад блізкіх родных лісты даходзілі добра. Ад сястры дайшлі ўсе лісты, акрамя аднаго (яго завярнуў цэнзар). І гэта было больш за 150 лістоў – па пяць лістоў штотыдзень. І мае ёй таксама даходзілі. Ад мамы і старэйшай сястры таксама прыходзілі лісты, але яны пісалі ўжо не так шмат.
А ад сяброў… ну, ад аднаго сябра з 72 лістоў дайшло 35. І гэта таксама добры паказчык. Шмат у каго бывала, што з 10 ніводны не даходзіў. Добра, калі чалавек нумаруе лісты – так ты разумееш, што хай дайшоў і адзін, але ён дайшоў пад нумарам 8.
Вельмі крыўдна, калі замест лістоў ад блізкіх даходзяць лісты ад незнаёмых людзей, асабліва, калі там літаральна два словы. Але былі розныя катэгорыі лістоў і ад незнаёмых людзей – некаторыя пісалі вельмі добрыя лісты, дужа асабістыя, і яны мяне падтрымлівалі. У такіх лістах людзі распавядалі нешта пра сябе, пра штосьці, што яны чыталі, пра свае вандроўкі па Беларусі.
Некаторыя дадавалі яшчэ малюнкі і фатаздымкі, і гэта было вельмі крута. А бывалі лісты, у якім проста «мы вас чакаем». Канечне, гэта таксама важна, але калі ты два дні не атрымлівала лістоў ад родных і чакаеш, што прыйдзе нешта, што можна будзе пачытаць і на што можна будзе паадказваць, а прыходзяць два радкі… Гэта троху расчароўвае. Але я разумею, што чалавек, можа, напісаў ужо 20 вялікіх лістоў і не гатовы пісаць такі ж 21-ы.
Я ўсе лісты потым забрала з сабой на волю.
Чыста па-даследніцку ў няволі было цікава вылучаць тыпажы, хто там працуе, што гэта за людзі, якія намі займаюцца. Але тыпаваць аказалася складана, бо гэта вельмі розныя людзі. Розныя настолькі, наколькі гэта ўвогуле магчыма. Часам было цяжка паверыць, што гэта людзі, якія працуюць разам у адной установе і нават на аднолькавых пасадах. Былі тыя, хто толькі ўчора з універсітэта і хоча выслужыцца і пагоны. Былі і цалкам прыстойныя людзі, і гэта таксама адчувалася. Там ідзе ратацыя кадраў, хтосьці сыходзіць, нейкія дзіркі запаўняюць выпадковымі людзьмі, якія не надта пасуюць на гэтую ролю.
Вядома, журналісцкі досвед дапамагаў у камунікацыі. Сядзяць жа таксама зусім розныя людзі. Са мной у камеры былі жанчыны, якія потым атрымалі па 12, 13, 16 і нават 18 гадоў. Яны ведалі, што ішлі на гэтыя гіганцкія тэрміны, і эмацыйна было вельмі цяжка.
Хтосьці з іх зрабіла дурасць, хтосьці ўчыніла такое страшнае, што не ўяўляеш, як да такога можна было дадумацца. У побыце, што цікава, усе яны былі звычайнымі, нармальнымі людзьмі, з імі можна было ўжывацца, але з улікам такіх тэрмінаў і такога стрэсу ўсё адно яны былі ўзвінчаныя і канфліктныя.
На самой справе значна горшым, чым да палітычных, было стаўленне супрацоўнікаў да жанчын, што сядзелі па наркатычным артыкуле, і да тых, хто ішоў па справе пра дзіцячую парнаграфію.
Унутры камеры да нас таксама не было нейкага асабліва кепскага стаўлення.
Канечне, некаторыя крыўдзіліся і злаваліся, што палітычныя ўлаштоўваюць ім «генацыд» – прымушаюць штодня прыбірацца, паліць толькі паводле графіку раз на дзве гадзіны, штораз праветрываць пасля палення. Але з іншага боку, палітычныя былі даволі рэсурснымі людзьмі, якім часта перадаюць перадачы і якія могуць забяспечыць у камеру тэлевізар, так што ў нас было права выстаўляць свае патрабаванні адносна шуму, гігіены і харчавання. Хоць у цэлым у нас быў кансэнсус, і зусім маргінальныя людзі трапляліся рэдка.
Вельмі цяжка ў СІЗА было праз пандэмію. Калі на каранавірус хварэе амаль уся камера, гэта вельмі цяжка. У мяне была зроблена прышчэпка, і там нават казалі, што я вельмі свядомы чалавек – перад пасадкай у СІЗА прышчапілася. І я была адзінай, хто не захварэла, дарэчы. Добрая рэклама вакцыны!
А рэвакцынацыю рабіла ўжо там і вельмі ўдзячная за гэтую магчымасць, бо хварэць у СІЗА – гэта праўда вельмі кепска. Лекаваць людзей няма каму і няма чым. Дый чым ты будзеш лекаваць кавід? Гэта звычайны вірус, пры якім трэба проста ляжаць і піць шмат вадкасці. А там ты не можаш нармальна прагрэцца, не можаш нармальна харчавацца.
Весела расказваць пра адсідку могуць толькі тыя, хто вельмі хутка атрымаў фінальнае абвінавачванне па адным артыкуле і разумеў, што з вялікай верагоднасцю пойдзе на «хімію», то бок, дадому. Ва ўсіх астатніх выпадках гэта расцягваецца бясконца.
І вядома, там ёсць кніжкі і гульні, але няма ніякай магчымасці прадуктыўна нешта вучыць і штосьці рабіць. Так, у цябе шмат вольнага часу, але ў камеры яшчэ сем чалавек, якія сядзяць у цябе на галаве. Хтосьці глядзіць тэлевізар, хтосьці спрачаецца, хтосьці проста размаўляе. Гэта пастаянны шум і вельмі нізкая прадуктыўнасць. Немагчыма нармальна хадзіць, шпацыраваць ці займацца спортам.
Часам быт складваўся даволі ўдала – атрымлівалася добра арганізаваць харчаванне, атрымаць нават нешта забароненае, прыходзілі лісты, была добрая кампанія ў камеры.
Але бачыць у гэтым хоць нейкі карысны вопыт я пакуль не магу. Гэта не трэба было ні мне, ні маім сукамерніцам, ні маім родным, нікому.
Магчыма, калі ты там месяц-два, у цябе можа застацца адчуванне, што гэта быў кепскі піянерскі лагер, але мае 10 месяцаў не падаліся мне карысным і істотным досведам. Навык рэзаць салат ніткай… ну, прабачце, у мірны час ён ніякаму нармальнаму чалавеку не патрэбны.
І нават калі ты пра сябе ведаеш, што хутка пойдзеш дадому, побач з табой сядзяць людзі, якія разумеюць, што іх жыцці проста ляцяць унікуды. Са мной сядзела жанчына, якая па палітычным артыкуле пайшла на сем гадоў. А ў суседняй камеры сядзела яе дачка. Гэта такая трагедыя і драма! Ты бачыш, як жыццё ўсёй сям’і ляціць унікуды.
Там увогуле бачыш, як адвальваюцца родныя, бліжэйшыя людзі. Яны проста не вытрымліваюць і пачынаюць займацца іншым.
Спачатку яны не кладуць табе ў перадачу тое, што ты просіш, а сядзельцы на гэта вельмі крыўдзяцца. Бо здавалася б – ну я прашу пілачку, і табе што, складана перадаць пілачку? А чалавеку на волі для гэтага трэба прастаяць паўдні ў чарзе, калі прымаюць медычныя перадачы. І яны думаюць: ты што, не можаш абыйсціся без гэтай дробязі? Так пачынаецца непаразуменне і крыўда. Потым хтосьці не змог пасылку своечасова пераслаць, хтосьці не змог прыехаць у калонію на спатканне.
Усё распадаецца і рассыпаецца. Які станоўчы вопыт можна з гэтага ўзяць? Ды нават калі ўсё заўтра скончыцца, у людзей ужо зруйнаваліся сем’і.
Я вельмі ўдзячная сваім, што яны гэта вытрымалі. Я бачыла, як у іншых родныя казалі: «мы стаміліся, нам трэба перадышка». І ім жа праўда цяжка! Яны ўвесь час за штосьці адграбаюць, што нешта не так зрабілі ці перадалі, увесь час штосьці тлумачаць і спрабуюць атрымаць зваротную сувязь, увесь час плацяць за ежу, адвакатаў і іншае.
У мяне не было страху адносна таго, як адрэагуюць калегі на фільм Лебедзевай. Я баялася, што не атрымаецца. Ад гэтага залежыла бяспека іншых людзей, і я вельмі баялася, што нешта сарвецца. Бо адна справа, калі ты падставілася, і табе атрымалася дапамагчы камусьці, а іншая, калі ты падставілася, і нічога не выйшла.
А калегі… Ну што я магу зрабіць? Калі ў калег ёсць іншыя рашэнні, яны могуць іх прымаць. Гэта было маё рашэнне як кіраўніцы аддзела, якая адказвае за сваіх людзей. Нічога іншага я на той момант зрабіць не магла. Пагоршыць чыюсьці сітуацыю я не магла, але магла палепшыць, і гэта, на шчасце, атрымалася. Мяне тады вельмі добра падтрымлівалі, і група падтрымкі, здаецца, хвалявалася больш за мяне.
Калі я сядзела, фактычна было ясна, што працы ў мяне няма, бо кампанію зачыняюць, прафесіі ў мяне таксама няма, бо ў Беларусі ёй займацца немагчыма. Мне было відавочна, што ёсць забарона на прафесію. Дый эканамічнай журналістыкі мала засталося, мала каму яна патрэбная.
І мне не хацелася падстаўляцца. Калі адзін раз гэта ўсё прайшла, дык разумець, што ты зноўку нешта напішаш, а яно зноўку камусьці не спадабаецца… І табе нават не патлумачаць нармальна, што не спадабалася.
Мой тэкст, які быў у экстрэмісцкай экспертызе, быў троху завумны, троху яхідны, але нічога «такога» ў ім не было. І я разумею, што любы тэкст можа быць успрыняты неяк не так. Я напішу, што ў нас фарміруецца інфляцыйны навес, а мне прыпішуць пагрозу дзяржаве? Я не хачу такіх рызыкаў, дзякуй.
Пасля вызвалення з СІЗА я ў Менску нічога не рабіла. Маіх калег працягвалі прызнаваць экстрэмістамі, так што нават напісаўшы камусьці эканамічную нататку, я магла падставіць і іх, і сябе. Я разумела, што не гатовая нешта пісаць, я яшчэ за мінулае не адсядзела.
А калі я выехала, атрымалася адваротная сітуацыя – я не магла фактычна нічым іншым займацца, мяне адусюль выпіхвалі ў журналістыку, бо я тэрарыст. А каму ў кампаніі патрэбны тэрарыст? Ва ўсіх беларускіх кампаніях за мяжой як мінімум частка людзей ездзіць у Беларусь. Ім на працы тэрарыст дакладна не патрэбны. І куды мне было сябе падзець? А са мной выехала ўся сям’я, бо да іх таксама маглі быць пытанні.
І ў журналістыцы на той момант прапановаў не было, затое была прапанова ад аднаго фонда, які быў гатовы мяне падтрымаць у адкрыцці ўласнага медыя. Неяк усё супала па часе і склалася, на самой справе, даволі выпадкова.
Усе журналісты ў нейкі момант пачынаюць крычаць: «Дайце мне нармальнае жыццё!». Я думаю, гэта нармальны этап, які мы ўсе перыядычна праходзім. Асабліва, калі, як зараз, нічога асаблівага не адбываецца.
І вось ты чакаеш, што будуць змены ва Украіне, будзе яшчэ нешта, а нічога не адбываецца. А яшчэ аказваецца, што гэта мы вінаватыя ва ўсім, мы ў 2020 чагосьці не зрабілі, а штосьці зрабілі не так. Ва ўсім вінаваты tut.by.
Але я вырашыла пакуль што асабліва не рэфлексаваць з гэтай нагоды. Будуць іншыя магчымасці, будуць нейкія іншыя ідэі.
Любое доўгатэрміновае планаванне мне зараз падаецца вельмі дзіўным, наіўным і саманадзеяным. Я нават праязны набываю на тры месяцы і думаю, што, можа, лепей на месяц узяць.
Канечне, я сумую за тым, якой была праца раней. Была магчымаць размаўляць з людзьмі, збіраць інфармацыю, мець шмат крыніц і глядзець на рэчы з розных бакоў.
Цяпер, калі ты ў статусе тэрарыста, экстрэміста ці яшчэ кагосьці, ты стараешся па мінімуму кантактаваць з людзьмі ініцыятыўна. Калі са мной выходзяць самі на сувязь, гэта добра, але сама праяўляць ініцыятыву я асцерагаюся. Раптам чалавек у гэты момант сядзіць недзе ў кабінеце, дзе не ў тэму будзе маё паведамленне ці званок, альбо я падстаўлю кагосьці сваёй увагай.
Канечне, ёсць настальгія па тых часах, калі можна было працаваць і ў полі, і не ў полі. Мне здаецца, усе вельмі сумуюць за нармальнасцю.
Пачытайце іншыя гісторыі калег, якія працуюць журналіст(к)амі пасля зняволення:
Дар’я Чульцова: «Я сябе ў гэтай працы адчуваю як рыба ў вадзе»
Вольга Класкоўская: «Я не лічу сябе гераіняй, мне пашанцавала»
Яўгенія Доўгая: «Журналістыка – гэта не місія»
Алег Груздзіловіч: «Я разумеў, што прыйдзецца пісаць пра гэта кнігу»
Условия перепечатки
Мы разрешаем полную или частичную перепечатку наших материалов.
Обязательна активная прямая гиперссылка на страницу-оригинал публикации. Эта ссылка должна размещаться в начале перепечатанного материала, в лиде или первом абзаце.
При перепечатке, полной либо частичной, запрещены любые изменения текстов, заголовков, фотографий (если они авторские).
При перепечатке материалов проекта «Пресса под прессом» мы просим указать, что этот материал взят из проекта Press Club Belarus «Пресса под прессом», где мы собираем свидетельства репрессий против независимых медиа и журналистов в Беларуси.
